Bạn đã bao giờ nghe đến cái tên “Táo Mèo” và tự hỏi đó là quả gì chưa? Hay có lẽ bạn đang tìm kiếm thông tin về một vị thuốc quý trong Đông y? Rất có thể, câu trả lời bạn cần nằm trọn trong hai từ “Sơn Tra”. Vậy chính xác thì sơn tra là cây gì? Đây không chỉ là một loại cây ăn quả dại mà còn là một dược liệu quý giá với vô vàn công dụng cho sức khỏe, gắn liền với văn hóa và đời sống của đồng bào vùng cao Tây Bắc. Hãy cùng khám phá tất tần tật về loài cây đặc biệt này nhé!
Giống như việc tìm hiểu về ý nghĩa của các loài cây trong văn hóa tâm linh, chẳng hạn như cây vàng khối trên bàn thờ là gì, việc khám phá cây sơn tra cũng mở ra một thế giới kiến thức thú vị về tự nhiên và y học cổ truyền Việt Nam.
Sơn Tra là cây gì và có nguồn gốc từ đâu?
Sơn Tra, hay còn được biết đến với những cái tên thân thuộc hơn như Táo Mèo, Táo Chua, là tên khoa học Docynia indica. Đây là một loài cây gỗ nhỏ, thuộc họ Hoa hồng (Rosaceae), sống lâu năm và thường mọc hoang dã ở các vùng núi cao.
Theo Lương y Nguyễn Thị Minh Huệ, một chuyên gia về dược liệu cổ truyền: “Sơn tra từ lâu đã được ghi nhận trong các sách y học cổ như một vị thuốc chủ trị các vấn đề về tiêu hóa, đặc biệt là chứng đầy bụng, khó tiêu do ăn nhiều dầu mỡ. Người dân vùng cao đã biết dùng nó từ hàng trăm năm nay.”
Đặc điểm nhận biết cây Sơn Tra
Để không nhầm lẫn sơn tra với các loại cây dại khác, bạn có thể dựa vào những đặc điểm đặc trưng sau:
- Thân cây: Là cây gỗ, cao từ 7-10 mét, thân cây xù xì, có nhiều cành và gai nhỏ. Vỏ cây có màu xám đặc trưng.
- Lá cây: Lá mọc so le, có hình bầu dục hoặc hình trứng, mép lá có răng cưa không đều. Mặt trên của lá có màu xanh đậm, mặt dưới có lông tơ mịn màu trắng xám.
- Hoa: Hoa sơn tra thường nở vào mùa xuân (khoảng tháng 2-3), mọc thành chùm từ 3-5 bông. Hoa có màu trắng tinh khôi, rất đẹp và có mùi thơm dịu nhẹ.
- Quả: Đây là bộ phận giá trị nhất. Quả sơn tra (táo mèo) có hình cầu hơi dẹt, đường kính khoảng 3-4 cm. Vỏ quả khi non màu xanh, khi chín chuyển sang màu vàng óng, đôi khi có má hồng phớt. Thịt quả cứng, có vị chua chát và mùi thơm rất đặc trưng. Mùa thu hoạch quả thường vào khoảng tháng 8 đến tháng 10 hàng năm.
Khác với các loại cây trồng quy mô lớn để phục vụ sản xuất như cây công nghiệp là những cây gì, sơn tra chủ yếu mọc hoang và được thu hái tự nhiên, chính điều này đã tạo nên giá trị đặc biệt cho nó.
Cây Sơn Tra mọc ở đâu?
Cây sơn tra là “đặc sản” của các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam, đặc biệt là ở những khu vực có độ cao từ 1.000 đến 2.500 mét so với mực nước biển. Bạn có thể tìm thấy loài cây này nhiều nhất ở các tỉnh như:
- Sơn La
- Yên Bái (đặc biệt là huyện Mù Cang Chải)
- Lào Cai
- Hà Giang
- Lai Châu
Khí hậu mát mẻ và thổ nhưỡng đặc trưng của vùng Tây Bắc chính là điều kiện lý tưởng để cây sơn tra sinh trưởng và cho ra những trái quả chất lượng nhất.
Công dụng tuyệt vời của quả Sơn Tra đối với sức khỏe
Nhiều người chỉ biết đến sơn tra như một loại quả để ngâm rượu, nhưng thực tế, giá trị y học của nó còn lớn hơn nhiều. Vậy quả sơn tra có tác dụng gì? Theo cả y học cổ truyền và nghiên cứu hiện đại, sơn tra mang lại nhiều lợi ích đáng kinh ngạc.
- Hỗ trợ hệ tiêu hóa: Đây là công dụng nổi bật nhất. Các axit hữu cơ trong sơn tra như axit malic, axit citric giúp kích thích tiết dịch vị, tăng cường hoạt động của enzyme tiêu hóa, giúp “đánh bay” cảm giác đầy hơi, khó tiêu, đặc biệt hiệu quả khi ăn nhiều thịt và đồ dầu mỡ.
- Bảo vệ tim mạch: Sơn tra chứa các hợp chất flavonoid có tác dụng làm giãn mạch máu, giảm cholesterol xấu (LDL), ngăn ngừa sự hình thành mảng xơ vữa động mạch, từ đó giúp ổn định huyết áp và giảm nguy cơ mắc các bệnh tim mạch.
- Tăng cường hệ miễn dịch: Với hàm lượng Vitamin C dồi dào, sơn tra giúp nâng cao sức đề kháng của cơ thể, chống lại các tác nhân gây bệnh từ môi trường.
- Chống oxy hóa, làm đẹp da: Các chất chống oxy hóa trong sơn tra giúp trung hòa các gốc tự do, làm chậm quá trình lão hóa, giúp da dẻ hồng hào và mịn màng hơn.
- Hỗ trợ giảm cân: Sơn tra có khả năng thúc đẩy quá trình trao đổi chất và tiêu hóa chất béo, là một “trợ thủ” đắc lực trong quá trình giữ gìn vóc dáng.
- An thần, cải thiện giấc ngủ: Một số nghiên cứu cho thấy sơn tra có tác dụng làm dịu hệ thần kinh, giúp giảm căng thẳng và dễ đi vào giấc ngủ hơn.
Hương thơm đặc trưng của sơn tra, tương tự như một số dược liệu khác có tinh dầu như eucalyptus là cây gì, cũng góp phần tạo cảm giác thư thái khi sử dụng.
Cận cảnh những quả sơn tra hay còn gọi là táo mèo chín vàng ươm, căng mọng được bày bán tại chợ phiên vùng cao
Hướng dẫn cách sử dụng Sơn Tra phổ biến và hiệu quả
Biết được sơn tra là cây gì và công dụng của nó, chắc hẳn bạn sẽ tò mò về cách chế biến. Dưới đây là những cách sử dụng táo mèo phổ biến nhất mà bạn có thể tự làm tại nhà.
1. Sơn Tra ngâm rượu (Rượu Táo Mèo)
Đây là cách chế biến nổi tiếng và được ưa chuộng nhất. Rượu táo mèo không chỉ thơm ngon mà còn là một bài thuốc quý.
- Chuẩn bị: 1kg sơn tra tươi, 3-4 lít rượu trắng (loại 35-40 độ), 300g đường phèn, 1 bình thủy tinh sạch.
- Thực hiện:
- Rửa sạch sơn tra, ngâm nước muối loãng 30 phút rồi vớt ra để thật ráo nước.
- Bổ đôi quả sơn tra, bỏ đi phần sâu hỏng. Bạn có thể giữ lại hạt.
- Xếp một lớp sơn tra vào bình, rồi rải một lớp đường phèn lên trên. Cứ làm xen kẽ cho đến khi hết.
- Đậy kín nắp, để nơi thoáng mát khoảng 2-3 tuần cho sơn tra ngấm đường và ra nước.
- Sau đó, chắt bỏ phần nước đầu (có thể pha với nước lọc uống như siro), rồi đổ rượu trắng vào ngập bình.
- Đậy kín nắp và ngâm ít nhất 3-6 tháng là có thể sử dụng. Rượu ngâm càng lâu càng ngon và bổ.
2. Sơn Tra ngâm đường/mật ong
Đây là cách làm siro sơn tra, một thức uống giải khát tuyệt vời, tốt cho tiêu hóa.
- Chuẩn bị: 1kg sơn tra tươi, 1kg đường (hoặc 1 lít mật ong), bình thủy tinh.
- Thực hiện:
- Sơ chế sơn tra tương tự như cách ngâm rượu.
- Thái sơn tra thành những lát mỏng.
- Xếp một lớp sơn tra lát mỏng vào bình, rải một lớp đường lên trên. Lặp lại cho đến hết.
- Đậy kín nắp, để nơi khô ráo. Sau khoảng 3-4 tuần, đường tan hết, sơn tra ra nước là bạn đã có một hũ siro thơm ngon.
- Khi dùng, pha siro với nước lọc, thêm đá là có ngay ly nước giải nhiệt.
Trong kho tàng y học dân gian Việt Nam, bên cạnh sơn tra, còn rất nhiều vị thuốc quý khác, ví dụ như cây ngải tiên là cây gì, mỗi loại đều có những công dụng đặc trưng riêng.
3. Trà Sơn Tra sấy khô
Sơn tra khô là một vị thuốc tiện lợi, có thể sử dụng quanh năm.
- Cách làm: Sơn tra tươi rửa sạch, thái lát mỏng rồi đem phơi nắng hoặc sấy khô. Bảo quản trong túi nilon hoặc hũ kín.
- Cách dùng: Mỗi lần dùng, lấy khoảng 10-15g sơn tra khô hãm với nước sôi trong 15-20 phút là có thể dùng như trà. Có thể kết hợp với cam thảo, trần bì, hoặc gừng để tăng hương vị và hiệu quả. Màu sắc tự nhiên của trà sơn tra rất đẹp mắt, gợi nhớ đến các loại thực vật tạo màu truyền thống, một trong số đó là indigo là cây gì vốn được dùng để nhuộm vải.
Lương y Nguyễn Thị Minh Huệ khuyên: “Khi chọn sơn tra, nên chọn những quả vừa chín tới, không quá xanh cũng không quá dập nát. Quả có mùi thơm đặc trưng, cầm chắc tay là quả ngon. Đối với sơn tra khô, nên chọn loại có màu nâu vàng tự nhiên, không bị mốc hay có mùi lạ.”
Những lưu ý quan trọng khi sử dụng Sơn Tra
Mặc dù sơn tra rất tốt, nhưng không phải ai cũng có thể sử dụng tùy tiện. Để đảm bảo an toàn và hiệu quả, bạn cần lưu ý:
- Không dùng khi đói: Vị chua của sơn tra có thể gây kích ứng dạ dày nếu dùng lúc bụng rỗng.
- Người bị viêm loét dạ dày: Nên thận trọng và tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi dùng vì axit trong sơn tra có thể làm tình trạng nặng hơn.
- Phụ nữ có thai: Sơn tra có thể gây co bóp tử cung, vì vậy phụ nữ mang thai không nên sử dụng.
- Không lạm dụng: Dù tốt nhưng cũng nên dùng với liều lượng vừa phải. Uống quá nhiều rượu sơn tra hoặc siro sơn tra có thể gây phản tác dụng.
Kết luận
Qua bài viết này, hy vọng bạn đã có câu trả lời đầy đủ và chi tiết cho câu hỏi sơn tra là cây gì. Đây thực sự là một món quà quý giá mà thiên nhiên ban tặng, một “thần dược” của núi rừng Tây Bắc với vô vàn lợi ích cho sức khỏe, từ việc hỗ trợ tiêu hóa, bảo vệ tim mạch đến làm đẹp da. Hiểu rõ về công dụng và cách dùng đúng đắn sẽ giúp bạn tận dụng tối đa giá trị của loại dược liệu tuyệt vời này.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Quả sơn tra (táo mèo) có vị gì?
Quả sơn tra tươi có vị chua gắt và hơi chát. Tuy nhiên, khi được ngâm với đường, mật ong hoặc rượu, vị chát sẽ giảm đi, thay vào đó là vị chua ngọt hài hòa và mùi thơm rất đặc trưng.
2. Uống nước sơn tra hàng ngày có tốt không?
Uống trà sơn tra khô hoặc siro sơn tra pha loãng hàng ngày với liều lượng hợp lý (1-2 ly nhỏ) có thể mang lại nhiều lợi ích cho sức khỏe, đặc biệt là hệ tiêu hóa. Tuy nhiên, không nên uống quá đặc hoặc quá nhiều trong một ngày.
3. Phụ nữ có thai có dùng sơn tra được không?
Không nên. Theo y học cổ truyền, sơn tra có tác dụng hoạt huyết và có thể gây co bóp tử cung, không an toàn cho thai kỳ. Phụ nữ mang thai nên tránh sử dụng sơn tra dưới mọi hình thức.
4. Mua sơn tra ở đâu uy tín?
Bạn có thể tìm mua sơn tra tươi vào mùa thu hoạch (tháng 8-10) tại các chợ phiên vùng cao hoặc các cửa hàng đặc sản Tây Bắc. Sơn tra khô có bán quanh năm tại các tiệm thuốc Đông y, cửa hàng dược liệu uy tín. Hãy chọn nơi bán có nguồn gốc rõ ràng để đảm bảo chất lượng.
5. Bảo quản sơn tra tươi và khô như thế nào?
Sơn tra tươi nên được bảo quản trong ngăn mát tủ lạnh và sử dụng trong vòng 1-2 tuần. Đối với sơn tra khô, bạn nên đựng trong hũ thủy tinh hoặc túi zip kín, để ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ánh nắng trực tiếp để không bị ẩm mốc.
